Elektroniczny słownik hydronimów Polski

O słowniku

Spis treści

1. Historia badań nad polską hydronimią
2. Elektroniczny słownik hydronimów Polski (ESHP)
2.1. Struktura hasła
2.2. Typy haseł i ich układ
3. Charakterystyka hydronimów Polski

 

1. Historia badań nad polską hydronimią

[do góry]

Nazwy wodne znalazły się w kręgu zainteresowania językoznawców na początku XX w. Badania i prace nad hydronimami były ukierunkowane „etnogenetycznie”, służyły do ustaleń pierwotnego zasiedlenia ludów Europy. Problematyką hydronimiczną zajmowało się wielu polskich językoznawców-diachronistów: Jan Rozwadowski, Tadeusz Lehr-Spławiński, Mikołaj Rudnicki, Jerzy Nalepa, Zbigniew Gołąb, Leszek Bednarczuk, a także badacze niemieccy: Wolfgang P. Schmid oraz Jürgen Udolph . W badaniach nazw wodnych Polski prowadzonych od drugiej połowy XX w. wyróżnić można kilka faz: pierwsza doprowadziła do stworzenia bazy hydronimów w układzie hydrograficznym, druga polegała na opracowywaniu historyczno-etymologicznych monografii nazw wodnych z obszaru mniejszych dorzeczy, trzecia miała przygotować pełne słownikowe zestawienie – na podstawie dotychczasowych opracowań i nowych ekscerpcji – wszystkich hydronimów z obszaru Polski, z ich bogatą dokumentacją historyczną, gwarową oraz etymologią.

Pierwsze stadium badań zamknęły publikacje nazw wodnych dwu wielkich dorzeczy Wisły i Odry: „Hydronimia Wisły. Wykaz nazw w układzie hydrograficznym” pod red. Przemysława Zwolińskiego (HW) oraz „Hydronimia Odry. Wykaz nazw w układzie hydrograficznym” pod red. Henryka Borka (HO).

Drugi etap opracowań hydronomastycznych zapoczątkował Janusz Rieger pracą „Nazwy wodne dorzecza Sanu” (RiegSan). Kilka lat później ukazały się „Nazwy rzeczne dorzecza Warty” (Warta) autorstwa J. Riegera i Ewy Wolnicz-Pawłowskiej oraz „Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wisłą a dolną Odrą” Ewy Rzetelskiej-Feleszko i Jerzego Dumy (RzDumaP). W latach osiemdziesiątych opublikowane zostały: „Hydronimia dorzecza Orawy” Milana Majtána i Kazimierza Rymuta (HOr) oraz „Hydronimia dorzecza Pregoły z terenu Polski” Marii Biolik (Biolik), a w latach dziewięćdziesiątych: „Nazwy wód stojących w dorzeczu Bałtyku między dolną Odrą a dolną Wisłą” Aleksandry Belchnerowskiej (Belch). Opracowania te zawierają słowniki nazw wodnych i krótkie rozdziały syntetyczno-interpretacyjne.

Hydronimią polską interesowali się również badacze niemieccy, spory wkład w opracowanie nazw wodnych wniósł J. Udolph, który opublikował dwie obszerne monografie (i wiele pomniejszych artykułów) dotyczące najstarszych warstw nazewniczych: „Studien zu slawischen Gewässernamen und Gewässerbezeichnung” (UdolphStud) oraz „Die Stellung der Gewässernamen Polens innerhalb der alteuropäischen Hydronymie” (UdolphStell). To zainteresowanie badaczy niemieckich - W. P. Schmida i J. Udolpha toponimią słowiańską zainicjowało jeden z ważniejszych (jeśli nie najważniejszy), hydronomastycznych projektów wydawniczych, serię „Hydronymia Europaea” (HE), która powstała w wyniku współpracy między Instytutem Języka Polskiego PAN w Krakowie i Akademią Nauki i Literatury w Moguncji. Cel, metody i zasady redakcyjne tego wielotomowego przedsięwzięcia zostały przedstawione w zeszycie wstępnym wydanym po niemiecku (z polskim streszczeniem) pt. „Hydronymia Europaea. Einführung. Ziele. Grundlagen. Methoden” (Zeszyt wstępny. Cel. Metoda. Zasady redakcyjne) autorstwa W. P. Schmida, K. Rymuta i J. Udolpha. W ramach serii w latach 1985–2005 ukazało się 20 monografii (wydanych po niemiecku) obejmujących słowniki hydronimów mniejszych dorzeczy i zlewni jednolicie opracowanych przez polskich językoznawców:

  • H. Górnowicz „Gewässernamen im Flußgebiet der unteren Weichsel” (Nazwy wodne dorzecza dolnej Wisły) (HE I);

  • E. Rzetelska-Feleszko „Die Zuflüsse zur Ostsee von der Weichselmündung bis zur Persante” (Dopływy Bałtyku od ujścia Wisły do Parsęty) (HE II);

  • J. Rieger „Gewässernamen im Flußgebiet des Wisłok” (Nazwy wodne dorzecza Wisłoka) (HE III);

  • J. Duma „Zuflüsse zur unteren Oder und zur Ostsee bis zur Persante” (Nazwy dopływów dolnej Odry oraz Bałtyku po ujście Parsęty) (HE IV);

  • M. Biolik „Zuflüsse zur Ostsee zwischen unterer Weichsel und Pregel” (Nazwy wodne dopływów Bałtyku między Wisłą a Pregołą) (HE V);

  • H. Mól „Gewässernamen im Flußgebiet des Wieprz” (Hydronimia dorzecza Wieprza) (HE VI);

  • A. Belchnerowska „Die Namen der stehenden Gewässer im Zuflußgebiet der Ostsee zwischen unterer Oder und unterer Weichsel” (Nazwy jezior w dorzeczu Bałtyku między dolną Odrą i dolną Wisłą) (HE VII);

  • M. Biolik „Die Namen der stehenden Gewässer im Zuflußgebiet des Pregel und im Einzugsbereich der Zuflüsse zur Ostsee zwischen Pregel und Memel” (Nazwy wód stojących dorzecza Pregoły i dopływów Bałtyku między Pregołą a Niemnem) (HE VIII);

  • K. Rymut „ Gewässernamen im Flußgebiet der oberen Weichsel von der Quelle bis zu Soła und Przemsza” (Nazwy wodne dorzecza górnej Wisły od źródeł do Soły i Przemszy) (HE IX);

  • E. Bilut „Gewässernamen im Flußgebiet des Westlichen Bug” (Nazwy wodne dorzecza Bugu) (HE X);

  • M. Biolik „Die Namen der fließenden Gewässer im Flußgebiet des Pregel” (Nazwy wód płynących dorzecza Pregoły) (HE XI);

  • K. Rymut „Rechte Zuflüsse zur Weichsel zwischen Soła und Dunajec” (Nazwy wodne prawobrzeżnych dopływów Wisły między Sołą a Dunajcem) (HE XII);

  • K. Rymut i M. Majtán „Gewässernamen im Flußgebiet des Dunajec” (Nazwy wodne dorzecza Dunajca) (HE XIII);

  • J. Duma „Gewässernamen im linken Zuflußgebiet der Weichsel zwischen Pilica und Brda” (Nazwy wodne w zlewisku lewych dopływów Wisły po ujście Brdy) (HE XIV);

  • K. Rymut „Gewässernamen im rechten Zuflußgebiet der Weichsel zwischen Dunajec und Wisłok” (Nazwy prawobrzeżnych dopływów Wisły między Dunajcem a Wisłokiem) (HE XV);

  • K. Rymut „Gewässernamen im linken Zuflußgebiet der Weichsel zwischen Przemsza und Pilica” (Nazwy lewobrzeżnych dopływów Wisły od Przemszy do Pilicy) (HE XVI);

  • J. Rieger „Gewässernamen im Flußgebiet des San”, Teil I: Die fließenden Gewässer, A–O (Nazwy wodne dorzecza Sanu, cz. I: Nazwy wód płynących, A–O) (HE XVII);

  • J. Rieger „Gewässernamen im Flußgebiet des San”, Teil I: Die fließenden Gewässer, P–Ż; Teil II: Die stehenden Gewässer (Nazwy wodne dorzecza Sanu, cz. I: Nazwy wód płynących, P–Ż; cz. II: Nazwy wód stojących) (HE XVIII);

  • M. Biolik „Gewässernamen im Flussgebiet der Narew von der Quelle bis zur Einmündung der Biebrza”, Teil I: Die fließenden Gewässer (Nazwy wodne dorzecza Narwi od źródeł do ujścia Biebrzy, cz. I: Nazwy wód płynących) (HE XIX);

  • M. Biolik, „Gewässernamen im Flußgebiet der Narew von der Quelle bis zur Einmündung der Biebrza”, Teil II: Die stehenden Gewässer (Nazwy wodne dorzecza Narwi od źródeł do ujścia Biebrzy, cz. II: Nazwy wód stojących) (HE XX).

Seria objęła prawie całe dorzecze Wisły, obszar Przymorza, wbrew jednak wcześniejszym zamierzeniom nie udało się opracować wszystkich hydronimów z obszaru Polski.

Monografie „Hydronymia Europaea” mają charakter słowników etymologiczno-historycznych, zestawiają nazwy wód płynących i osobno – nazwy wód stojących w obrębie danego dorzecza, wraz bogatym materiałem toponimicznym, genetycznie powiązanym z konkretnymi hydronimami (tzw. kontekst onimiczny). Kanon źródeł serii zawiera ok. 1000 pozycji, wśród nich źródła drukowane i rękopiśmienne (głównie z kartotek słowników historyczno-geograficznych Polski w średniowieczu) oraz mapy.

W podobny sposób (jak monografie w języku niemieckim) opracowano i wydano po polsku hydronimy dorzecza Warty: „Nazwy wodne dorzecza Warty od źródeł do ujścia Prosny” autorstwa E. Wolnicz-Pawłowskiej (Wolnicz-Pawłowska, Warta) i w dwu tomach „Nazwy wodne w dorzeczu Warty od Prosny po ujście do Odry” (z wyłączeniem dorzecza Noteci) J. Dumy (Duma, Warta I i II).

W powiązaniu z tomami serii powstawały pełniejsze analizy fragmentów systemu hydronimicznego, wyróżnić tu należy modelowe opracowanie lewobrzeżnych dopływów Wisły od Pilicy do Brdy autorstwa J. Dumy (DumaNrzek). Podsumowaniem tych dwu etapów prac są indeksy a fronte i a tergo „Nazwy wód w Polsce”, zestawione przez W. Szulowską i E. Wolnicz-Pawłowską (2001, 2002) na podstawie: „Hydronimii Wisły” (HW) i „Hydronimii Odry” (HO), sześciu polskich monografii hydronimicznych wydanych w latach 1975–1993 (zob. wyżej) oraz 15 monografii z serii „Hydronymia Europaea” (szerzej te dwa ważne okresy badań hydronomastycznych omawia E. Wolnicz-Pawłowska, zob. OnwP s. 47–60).

Wśród znaczących pozycji należy jeszcze wymienić monografię Zbigniewa Babika „Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich” (Babik). Oprócz wymienionych monografii ukazywały się także liczne artykuły i szkice poświęcone problematyce hydronimicznej (ich pełny przegląd podaje „Bibliografia onomastyki polskiej”) dotyczące etymologii poszczególnych nazw rzek i jezior, budowy słowotwórczej, semantyki podstaw, wariantywności i stosunków etnolingwistycznych. Miejsce specjalne w bibliografii hydronomastycznej zajmują dwa zbiory pokonferencyjne (z końca ubiegłego wieku), wydane pod redakcją K. Rymuta pt. „Hydronimia słowiańska” (HS I i HS II), które przedstawiają osiągnięcia oraz wyznaczają kierunki badań tej subdyscypliny onomastyki. Obok opracowań onomastycznych powstają także gazetery — wykazy standaryzowanych nazw wodnych wraz z lokalizacją w układzie alfabetycznym, zestawiane przy udziale językoznawców: „Nazewnictwo geograficzne Polski” (t. I. Hydronimy, cz. 1: Wody płynące, źródła, wodospady, cz. 2: Wody stojące; HPol I i II). W 2013 roku ukazały się jeszcze dwie monografie: opracowanie odapelatywnych nazw wód płynących dorzecza Wisły Urszuli Bijak (Bijak, Wisła) oraz E. Wolnicz-Pawłowskiej „O nazwach wodnych Polski” (OnwP) stanowiące swego rodzaju podsumowanie stanu badań nad Polską hydronimią, zawierające także polską terminologię hydronimiczną i hydrograficzną, opis nazw przyimkowych, słownik hydronimów z dorzecza Wisły między Wieprzem a Bugiem i Dniestru z obszaru Polski.

Trzecia faza prac nad hydronimią miała przynieść opracowanie polskiego hydronomastykonu, obejmującego całość nazw wodnych na obszarze Polski. Potrzebę powstania takiego słownika, po opracowaniu według jednolitych zasad monografii poszczególnych dorzeczy, sygnalizował już J. Rieger na konferencji w Szczedrzyku w 1979 r. Cel, założenia metodologiczne, podstawowe zasady redakcyjne słownika „Nazwy wodne Polski”, a także propozycje organizacji pracy i różnice między pełnym hydronomastykonem a serią HE przedstawił w 2002 r. na łamach „Onomastików” K. Rymut (XLVII, 2002, 37–48), który w 2005 r. uzyskał środki finansowe z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na stworzenie elektronicznej bazy tekstowej słownika Nazwy wodne Polski. Efektem tego projektu, realizowanego w latach 2005–2008 przez zespół pod kierownictwem K. Rymuta w składzie: Barbara Czopek-Kopciuch, Urszula Bijak, Wanda Makula-Kosek, Halszka Górny (od 2007 r.), Henryka Mól, Rozalia Przybytek, Elżbieta Supranowicz i Urszula Wójcik, było powstanie alfabetycznej bazy hydronimów z dokumentacją historyczną (przygotowanej w edytorze WORD), która objęła nazwy obiektów wodnych naturalnych i sztucznych, także nazwy obiektów zaginionych — w granicach współczesnej Polski. Baza ta miała się stać, po opracowaniu etymologii, podstawą do wydania wielotomowego papierowego słownika nazw wodnych. Podstawą materiałową tego projektu były publikacje książkowe oraz kartoteki i materiały robocze przekazane przez autorów monografii serii HE (były one skanowane, niekiedy przepisywane i przetwarzane zgodnie z zasadami redakcyjnymi słownika) uzupełniane nowymi zapisami z map historycznych i współczesnych, opracowań historycznych i onomastycznych, materiałów Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, wykazów hydronimów współczesnych. Rozwój słowników elektronicznych w ostatnich latach, zaniechanie ich publikacji w tradycyjnej papierowej formie spowodował, iż prace zostały nakierowane na przygotowanie elektronicznej edycji słownika nazw wodnych.

2. Elektroniczny słownik hydronimów Polski (ESHP)

[do góry]

Prezentowany „Elektroniczny słownik hydronimów Polski” jest pierwszym, polskim elektronicznym onomastykonem udostępnionym w Internecie na zasadzie open access. Powstał w ramach grantu nr 11H12025881, finansowanego przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki. Hydronomastykon grupuje nazwy wodne z obszaru całej Polski i jest specyficznym przykładem słownika wtórnie skomponowanego z „papierowych” słowników nazw mniejszych dorzeczy, znacznie jednak poszerzonego przez dodatkowe ekscerpcje.

Materiał źródłowy został wzbogacony (podczas trwania pierwszego i drugiego projektu, jak i w okresie pomiędzy nimi) zarówno o zapisy ze słowników historyczno-geograficznych średniowiecznych województw i ziem: krakowskiego (SHGKr), lubelskiego (SHGLu), płockiego (SHGPł), poznańskiego (SHGPn), ziemi chełmińskiej (SHGCh), ziemi sanockiej (SHGSk), wyszogrodzkiej (SHGWy), warszawskiej (SHGWarsz), wydanych tomów atlasu szesnastowiecznych województw (tu głównie w zakresie identyfikacji wielu obiektów): krakowskiego (AtKr), sandomierskiego (AtSd), lubelskiego (AtLu), sieradzko-łęczyckiego (AtSk), mazowieckiego (AtMz), „Słownika nazw miejscowych okręgu mazurskiego” Leydinga (Ley), ”Słownika geograficznego Polski Zachodniej i Północnej” S. Rosponda (Rosp), „Nazw geograficznych Śląska” (SNGŚl), map historycznych i współczesnych dostępnych w szerokim zakresie w Internecie oraz kartotek rękopiśmiennych, m.in. Józefa Domańskiego (DomKart), słownika historycznego woj. mazowieckiego (SHGMz). Utworzono „zalążki” artykułów hasłowych odnoszące się do hydronimów, które nie były dotąd opracowane (ani przez onomastów, ani historyków) z uwzględnieniem „Hydronimii Wisły” (HW) i Hydronimii Odry (HO), materiałów roboczych Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych powstałych podczas standaryzowania hydronimów oraz wykazu nazw standaryzowanych „Nazewnictwo geograficzne Polski” (HPol). Oprócz uzupełniania materiałów źródłowych, przeprowadzono w szerokim zakresie weryfikację wielu zapisów i, dzięki szerokiemu dostępowi do map, dokonano identyfikacji i lokalizacji wielu obiektów.

Słownik zawiera nazwy wodne z obszaru Polski w jej dzisiejszych granicach; nazwy własne naturalnych i sztucznych obiektów wodnych, cieków (rzek, strug, strumieni, potoków, kanałów, rowów, wodospadów, źródeł), wód stojących (jezior, zalewów wodnych, stawów naturalnych i sztucznych, rybnych i przydomowych) oraz bagien, błot, trzęsawisk. Jeśli jakiś obiekt wodny znajduje się na granicy państwa, przecina tę granicę, uwzględnione zostały tylko nazwy części obiektu, leżące na terenie naszego kraju (np. górny, środkowy, dolny bieg rzeki, część kanału, część jeziora). Północną granicę obszaru objętego słownikiem wyznacza morska linia brzegowa.

2.1. Struktura hasła
[do góry]

Artykuł hasłowy obejmuje wszystkie nazwy, także innojęzyczne, określające dany obiekt wodny. Jeśli jakiś obiekt wodny - rzeka, jezioro, bagno itd., miał w przeszłości różne nazwy, to zapisy zebrane zostały w jednym haśle w układzie chronologicznym. Tytułem hasła jest urzędowa forma nazwy wodnej przyjęta przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. Jeśli jakaś nazwa nie została zarejestrowana przez Komisję, to tytułem hasła staje się poprawna językowo forma nazwy dziś używana. W przypadku nazw zaginionych, dotyczy to głównie nazw obiektów wodnych dziś już nieistniejących, tytułem hasła będzie forma językowa najbardziej reprezentatywna, najpóźniej poświadczona. Jeśli zaginiona nazwa jest nazwą obcą (staropruską, niemiecką, litewską itd.), to tytułem hasła jest ta obca nazwa, ale zapisana zgodnie z obecną pisownią. W przypadku nazw złożonych typu Babia Rzeka, Potok Bański na czoło hasła wysunięty jest człon odróżniający, a po nim termin hydrograficzny, a więc Babia Rzeka, Bański, Potok (w szyku przestawnym, jeśli termin hydrograficzny stoi na pierwszym miejscu). W wykazach zapisów historycznych utrzymujemy układ notowany w źródłach czy w wymowie gwarowej (Potok Bański). Analogicznie wyglądają hasła odsyłaczowe. Inwersja zastosowana została również w nazwach zestawionych z członami odróżniającymi typu Mały — Duży, Wielki itp. powiązanych lokalizacyjnie, genetycznie, np. tytułem hasła dla obiektów o nazwie Wielka Amalia i Mała Amalia, będzie forma Amalia, Wielka i Amalia, Mała.

Po tytule hasła, z użyciem odpowiednich skrótów, podany jest typ obiektu wodnego, np. rz. (= rzeka), pot. (= potok), jez. (= jezioro), st. (= staw), źr. (= źródło), następnie informacja o długości cieków w kilometrach (za wykazem z 2005 r. przygotowanym dla Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych), a dla zbiorników wodnych (jeziora, stawy) o powierzchni w hektarach.

Kolejnym elementem artykułu hasłowego jest lokalizacja obiektu wodnego. Dla wód płynących podajemy czy jest to lewy czy prawy dopływ rzeki (ld., pd.) i kolejne recypienty (podawany jest cały łańcuch aż do ostatniego ogniwa, którym jest np. Wisła lub Odra by możliwe było wyszukanie wszystkich obiektów w obrębie mniejszych lub większych dorzeczy) oraz orientacyjny opis biegu rzeki, a dla obiektów nieistniejących lub nie odnotowanych w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych (zamieszczonym w Geoportalu) także współczesne województwo i gmina. W wypadku wód stojących podawana jest nazwa miejscowości, w której lub obok której obiekt się znajduje oraz województwo i gmina. Lokalizacja weryfikowana jest ze współczesnymi skanami map w Geoportalu, jeśli się różni od danych z map powiatowych z lat 60-tych tzw. „obrębówek” (lokalizacja podawana w HE i polskich monografiach oparta była właśnie na mapach w skali 1: 25 000) jest to sygnalizowane w Uwagach na końcu hasła.

Następnie prezentowany jest materiał historyczny (dokumentacja) w porządku chronologicznym: oryginalny zapis historyczny, data i skrót źródła, numer strony lub zapiski. Jeśli zapis pochodzi z kopii to datę objęto nawiasem, a po nawiasie podawana jest data sporządzenia kopii, podobnie w wypadku transumptu. W przypadku niewątpliwych falsyfikatów podajemy datę ustaloną przez wydawcę (znajdującą się w nagłówku dokumentu), a na końcu po stronie czy numerze dajemy kwalifikator fals. W przypadku map podajemy z reguły sektor, a jeśli mapy tych danych nie mają, to podawany jest tylko skrót omawianej mapy. Materiał dokumentacyjny kończy współczesny zapis nazwy wodnej (forma mianownika i dopełniacza) pochodzący z wykazu nazw standaryzowanych „Nazewnictwo geograficzne Polski” (HPol) i opatrzony datą 2006. Jeśli hydronim został zestandaryzowany później lub w innej formie niż w HPol-u podawany jest zapis z Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych (PRNG), którego źródłem są urzędowe wykazy nazw (zamieszczane np. w dzienniku urzędowym Monitor Polski czy zeszytach UN), współczesne mapy topograficzne w skali 1 : 10 000, a niekiedy także wywiad terenowy. Po materiale historycznym przedstawiana jest etymologia nazwy wodnej (litery A–C). W etymologii wskazywana jest bezpośrednia podstawa nazwy i sposób derywacji. Przy nazwach wodnych pochodzących od apelatywów podawany jest wyraz pospolity słowotwórczo najbliższy nazwie wodnej; nawiązania prasłowiańskie, a także indoeuropejskie podawane są w sytuacji, gdy materiał polski nie wystarczy do wytłumaczenia genezy nazwy. W wypadku hydronimów pochodzących od nazw miejscowych cytowany jest najstarszy zapis ojkonimu motywujący nazwę wodną, niekiedy też jego podstawa, za słownikiem „Nazwy miejscowe Polski”(wraz z kartoteką; NMPol). Przy hasłach zawierających objaśnienia etymologiczne podawane są inicjały osoby redagującej hasło (Barbara Czopek-Kopciuch – BCz, Urszula Bijak – UB, Rozalia Przybytek – RP, Paweł Swoboda – PS). Nie jest prezentowany tzw. kontekst onimiczny czyli inne toponimy powiązane genetycznie i lokalizacyjnie z hydronimem (jak to było w serii HE), niekiedy takie nazwy umieszczane są w Uwagach. Hasło zamyka literatura podawana w wyborze, przede wszystkim cytowany jest odpowiedni tom HE wraz z nazwiskiem autora, także skróty innych monografii onomastycznych, słowniki historyczno-geograficzne oraz opracowania przynoszące istotne informacje źródłowe lub etymologiczne.

2.2. Typy haseł i ich układ
[do góry]

ESHP zawiera ok. 40 tys. haseł głównych oraz ok. 25 tys. haseł odsyłaczowych. Odsyłacze dokumentują fakt zmienności, różnorodności nazw oznaczających jeden obiekt wodny, które ujawniają się zwłaszcza w perspektywie diachronicznej. Ta tzw. polionimia czyli wielonazwowość przejawia się w istnieniu wariantów fonetycznych, morfologicznych, leksykalnych oraz nazw obocznych utworzonych od innych podstaw, a także obcojęzycznych (niemieckich, bałtyckich, innosłowiańskich). Zjawisko to jest dość charakterystyczne i intensywne w hydronimii, dokumentuje brak stabilności i załamywanie się tradycji nazewniczej w tej klasie nazw. Przykładem może być rzeka Brynica (pd. Białej Nidy), która na przestrzeni wieków miała kilka nazw: Bryniczka, Bystrzyca, Przyrwa, Zdanówka i Brynica.

Swoistą cechą dużych zbiorów toponimów jest obecność nazw równobrzmiących oznaczających różne denotaty. Zjawisko takie określane jako polireferencjalność wynika z powtarzalności motywów nazewniczych oraz wielokrotnych wyborów typowych modeli nazewniczych. W wypadku haseł równobrzmiących zastosowano numerację; nazwy równobrzmiące typu Biała (26 obiektów), Czarna (42 obiekty) zestawiane są dorzeczami (idąc od źródeł do ujścia) w następującej kolejności: dorzecze Wisły, Odry, Przymorze, Polska północno-wschodnia (Pregoła, Niemen), Dniestr, Orawa (najpierw wody płynące później stojące).

Niektóre rzeki posiadają odrębne nazwy odcinkowe (inaczej nazywany jest górny bieg, inaczej dolny), a jeziora nazwy części, zatok, toni. W takich wypadkach pełny materiał zestawiany jest w jednym haśle; na początku podawane są zapisy określające całą rzekę lub jezioro, najbliższe językowo postaci hasłowej, następnie zapisy dotyczące biegu górnego, środkowego, dolnego czy odpowiednio części jeziora. Zjawisko występowania nazw odcinków i części obiektów wodnych określić można jako specyficzny przykład meronimii onimicznej, w której realizuje się relacja całość – część a denotat pierwotny z wtórnym powiązany jest formalnie, przestrzennie i lokalizacyjnie . Przykładem rozbudowanej relacji meronimicznej może być Babulówka (rz. o długości 36 km) posiadająca n. odcinkowe: Złotka (gb.), Krzemieniec (śrb.) czy Bobrówka (rz. o długości 39 km), mająca 3 nazwy odcinkowe: Kamienica (gb.), Pobocznica (śrb.), Otolanka (db.), Jezioro Białokoskie obejmujące kilkanaście toni o nazwach: Barschzug, Luboski Rów, Na Luboski Rów, Na Fabrykę; Na Karpnik, Na Oleśnicę, Na Wierzby, Na Wrzostek, Na Wyspę, Pod Bruk, Pod Pniewy, Zgon, Przed Zgonem.

ESHP jest słownikiem historycznym, z dokumentacją źródłową obejmującą poświadczenia z różnorodnych typów źródeł całego drugiego tysiąclecia i początków XXI wieku, jest także słownikiem etymologicznym zrealizowanym na razie w obrębie haseł na litery A–C, następne będą sukcesywnie uzupełniane. Ze względu na obecność form współcześnie zestandaryzowanych może on być traktowany jako słownik poprawnościowy dla tej klasy nazw. Dzięki edycji elektronicznej jest to słownik „otwarty”, co pozwala na uzupełnianie materiału w miarę postępu badań szczegółowych i wprowadzanie korekt. Jest też możliwe rozbudowywanie słownika o nowe narzędzia oraz włączenie go w system elektronicznych (polskich i słowiańskich) onomastykonów. Na bazie ogólnopolskiego hydronomastykonu mogą być konstruowane mniejsze słowniki „derywowane”: regionalne, synchroniczne obejmujące wybrany przekrój chronologiczny, dotyczące wybranych typów obiektów wodnych czy wybranych struktur nazewniczych, także leksykony gniazdowe. Moduł internetowy, gwarantujący szeroki dostęp dla badaczy, pozwoli również (mamy nadzieję) dotrzeć do lokalnych społeczności i zaangażować je w dalszy proces wzbogacania słownika o nazwy (formy nazw) pozostające w lokalnym użyciu oraz weryfikacje, identyfikacje niektórych obiektów, aby usunąć rozdźwięk między lokalnym rejestrem hydronimicznym a hydronimami zgromadzonymi przez instytucje centralne.

3. Charakterystyka hydronimów Polski

[do góry]

Na obszarze Polski wydziela się dziewięć obszarów hydrograficznych: dorzecze Odry (1), dorzecze Wisły (2), zlewnie Zalewu Szczecińskiego (3), Przymorza (4) oraz Zalewu Wiślanego (5), a także fragmenty dorzeczy czterech rzek, które wypływają poza granicami naszego kraju: Niemna (6), Dniestru (7), Dunaju (8) i Łaby (9). ESHP zawiera ponad 40 000 artykułów hasłowych odnoszących się do obiektów z wszystkich dorzeczy.

Mapa podziału hydrograficznego Polski

Mapa podziału hydrograficznego Polski
(źródło: Geosilesia)


Pierwsze wzmianki o nazwach wodnych z terytorium Polski spotykamy w źródłach pisanych już w starożytności, np. n. Wisła (Vistla) pojawia się w źródłach rzymskich już w I w. n. e., w IX w. źródła niemieckie notują n. Odra (Odera), Elbląg (Ilfing), kolejne zapisy hydronimów narastają w ciągu wieków: w X pojawiają się 3 nowe, w XI –10, XII – 67, XIII – 824, XIV – 1424, XV – 1821, XVI – 3203, XVII – 775, XVIII – 4618, XIX – 6384, a w XX ok. 21000. Jak wynika z tego zestawienia ponad 50% obiektów posiada jedynie dokumentację XX-wieczną. Może to świadczyć o słabej archiwizacji w wiekach wcześniejszych tej grupy nazw, zwłaszcza obiektów o niewielkich rozmiarach, niekiedy też o niepełnej ich dokumentacji z regionów nie objętych dotąd badaniami.

Całościowa synteza polskich nazw wodnych możliwa będzie dopiero po przeprowadzeniu badań na pełnym zbiorze nazw i żywimy nadzieję, że ESHP przyczyni się do jej powstania. Ogólne charakterystyki nazw wodnych powstawały już kilkanaście lat temu. Krótką charakterystykę polskiego systemu hydronimicznego sporządziła E. Rzetelska-Feleszko (Polski system hydronimiczny, Przegląd Geofizyczny XXXVI, 1991, 61–66). Zwięzły opis hydronimów zamieszczony został w encyklopedii „Polskie nazwy własne” w rozdziale „Nazwy wodne”: K. Rymut (1998, s. 269–281) na kilkunastu stronach przedstawił „staroeuropejskie”, prasłowiańskie, rodzime i obce nazwy wodne z obszaru Polski. Dopełnieniem tego opisu są tamże omówienia hydronimii obszarów pogranicznych: J. Dumy z Pomorza Zachodniego (s. 407–408), M. Biolik z pogranicza północno-wschodniego (s. 427–433, 437–439) oraz E. Wolnicz-Pawłowskiej z pogranicza wschodniego i południowego (s. 458–459 i 471–472). W encyklopedii „Słowiańska onomastyka” tę grupę nazw własnych również omówił K. Rymut (t. II, 2003, s. 228–238), a J. Duma w tejże encyklopedii w rozdziale zatytułowanym „Przedsłowiańskie a słowiańskie nazwy własne” zaprezentował najstarszą warstwę nazewniczą zachowaną głównie w hydronimii wraz z mapką obrazującą rozmieszczenie „staroeuropejskich”, bałtyckich i słowiańskich nazw rzek na obszarze Polski (t. I, 2002, s. 156–160). Dość obszerną charakterystykę polskich nazw wodnych przestawiła E. Wolnicz-Pawłowska w swojej ostatniej monografii „O nazwach wód w Polsce”, w której omówiła warstwy chronologiczne, areały hydronimiczne, semantykę podstaw hydronimów, ich klasyfikacje i tendencje rozwojowe (OnwP s. 24–46).

Porządkowaniu materiału onimicznego prowadzącemu do syntez służą klasyfikacje tworzone w oparciu o różne kryteria. Jedną z ciekawszych propozycji jest klasyfikacja hydronimów E. Rzetelskiej-Feleszko z zastosowaniem kryterium chronologiczno-etniczno-językowego uwzględniająca; nazwy archaiczne, przedsłowiańskie, „staroeuropejskie”; nazwy obce o różnej chronologii, ale odnoszące się do epok historycznych: bałtyckie, niemieckie, wołoskie; słowiańskie archaiczne oraz nazwy polskie (Perspektywy badań nad przedsłowiańskimi nazwami rzecznymi na obszarze Polski, (w:) HS I, 1989, s. 105). Większość propozycji klasyfikacyjnych odwołuje się do budowy nazw, semantyki podstaw oraz zróżnicowania chronologicznego. Optymalne, jak się wydaje, jest łączenie różnych propozycji klasyfikacyjnych w celu wydobycia charakterystycznych cech danej klasy nazewniczej. Takie rozwiązanie zostało zastosowane w monografii U. Bijak „Nazwy wodne dorzecza Wisły. Potamonimy odapelatywne”, w której wykorzystane zostały klasyfikacje stosowane w polskich opracowaniach hydronomastycznych, a także czeskich i słowackich. Klasyfikacja ta uwzględnia warstwy chronologiczne, kryterium etniczno-językowe, motywacyjne, nazwotwórcze. Wyróżnia ona hydronimy archaiczne; hydronimy (pra)słowiańskie; hydronimy polskie (oraz innosłowiańskie) powstałe w czasach historycznych od wyrazów pospolitych i od nazw własnych (osobowych, miejscowych, terenowych, wodnych) z użyciem różnych typów derywacji nazwotwórczej; hydronimy obce (bałtyckie, niemieckie, wołoskie); hydronimy niejasne, zniekształcone. W obrębie poszczególnych typów derywacyjnych stosowane są także subpodziały semantyczne podstaw hydronimicznych (Bijak, Wisła, s. 22–23).

Najstarszą warstwę nazewniczą na ziemiach polskich stanowią nazwy archaiczne, określane jako indoeuropejskie, „staroeuropejskie”; nazwy o podobnej strukturze występują w wielu krajach Europy od południa aż po Skandynawię. Badacze określają ich zasób w hydronimii na 1–3 %. Badania dorzecza Wisły pozwalają określić ich liczbę na tym obszarze na ok. 1%. Można ustalić swego rodzaju geografię nazw przedsłowiańskich: nazwy tzw. „staroeuropejskie”, np. Regalica, Soła, Tywa, występują na całym terytorium Polski, najliczniej na terenie dzisiejszego Pomorza Zachodniego, wzdłuż linii brzegowej Bałtyku, na Pomorzu Gdańskim, na terenie Śląska (głównie opolskiego), na południowym wschodzie Polski. W najstarszej warstwie nazw przedsłowiańskich znajdują się nazwy dużych i średnich rzek, np. Bzura, Gwda, Noteć, Odra, Parsęta, Soła, Wisła. Czy wśród takich nazw występują nazwy jezior? Wydaje się, że jednak nie, choć część badaczy wymienia wśród staroeuropejskich takie limnonimy jak Miedwie, Woświn. Występowanie na obszarze Polski nazw przedsłowiańskich ma związek z komunikacyjną funkcją rzek, wzdłuż których biegły dawne szlaki handlowe; badania archeologiczne wskazują, że najstarsze osadnictwo występowało wzdłuż biegu większych rzek. Hydronimy te mają najczęściej bardzo wczesną (antyczną lub wczesnośredniowieczną) dokumentację, ich etymologia i identyfikacja językowa jest trudna do ustalenia i bywa przedmiotem sporów. Pierwotne postaci tych nazw ulegały wielu przekształceniom i adaptacjom do języków słowiańskich. Przyjmuje się, iż nazwy „staroeuropejskie” mają podstawy nie dające się objaśnić na gruncie słowiańskim, ich semantyka wiąże się z polem znaczeniowym ‛rzeka, woda, płynięcie, rodzaj nurtu i biegu wody’ wyrażanym przez pierwiastki indoeuropejskie, zwłaszcza ujawniają się tu często czasownikowe rdzenie o rekonstruowanym znaczeniu ‘płynąć, ciec, kapać, lać się’ (por. ide. *el-/ol-, *līu̯-/leiu̯-, *lei̯ku̯-/līk-, *nei̯d-/nid-, *pel-/pol-/pl̥-, *redh-, *sei̯-/soi̯-/sē(i̯)-/*si-/sī-, *snā-/snə-, *sreu̯-, *s(t)r-(/ser-/sor-), *u̯ei̯s-/u̯is-). Nazwy archaiczne to głównie makrohydronimy, których denotaty stanowią podstawową „siatkę” hydrograficzną każdego większego dorzecza.

Kolejną warstwę, późniejszą w stosunku do nazw „staroeuropejskich” tworzą nazwy (pra)słowiańskie, o cechach wspólnych dla całego obszaru Słowiańszczyzny, których czas powstania można odnieść do okresu wspólnoty prasłowiańskiej. Zaliczyć tu można przede wszystkim nazwy wodne określające duże rzeki o starych zapisach historycznych i o słowiańskich podstawach apelatywnych, nieużywanych już w okresie historycznym. Hydronimiczna baza leksykalna w czasach prasłowiańskich uległa rozszerzeniu o wyrazy oznaczające barwę wody, roślinność, faunę i teren sąsiadujący z obiektami wodnymi. Do starszej warstwy słowiańskiej zaliczane są przez badaczy hydronimy utworzone od przymiotników oznaczających kolor wody lub podłoża, cechy nurtu (np. biały, suchy, bystry), formacje z sufiksami -awa, -ica, -ka, także pochodzące od bezsufiksalnych przymiotników archaicznych, od podstaw roślinnych i zwierzęcych z przyrostkami *-ьn-, *-ьsk-. J. Duma w encyklopedii „Słowiańska onomastyka” (t. I, 2002, s. 159), na hydronimicznej mapie Polski umieścił następujące słowiańskie nazwy większych rzek: Barycz, Biała, Bóbr, Brynica, Brzozówka, Bystrzyca, Chodelka, Czarna, Drzewiczka, Giełczew, Grabia, Huczwa, Iłżanka, Jasiołka, Jeziorna, Kaczawa, Kamienna, Kamionka, Kłodawa, Koprzywianka, Łęg, Mleczka, Moskawa, Mogielnica, Orla, Piaśnica, Radomka, Ropa, Ruda, Skawa, Słudwia, Słupia, Sołokija, Szreniawa, Wilga, Wolbórka, Wyżnica, Zgłowiączka. Za słowiańskie lub staroeuropejskie badacz skłonny jest uznać Brdę, Brok, Dziwnę, Łupawę, Liswartę, Płonię, Przemszę, Tyśmienicę, Wartę, Wełnę, Wieprz, Wieprzę. Zaprezentowane zostały w tym zestawieniu nazwy odapelatywne (większość) oraz odonimiczne: Radomka dawniej Radomirza, Wolbórka wcześniej Wolborzyca, Wojborza. Nie jest to zapewne pełny zestaw. Hydronimy pochodzące od nazw innych rzek, jak Dunajec autor zalicza do staroeuropejskich, choć inni badacze skłonni są uznać hydronim za utworzony na gruncie słowiańskim (por. Babik 374–6). Na podstawie kryterium językowego i pozajęzykowego (wielkość obiektu, stabilność nazwy i wczesne odnotowanie) dla dorzecza Wisły U. Bijak wydzieliła 81 hydronimów odapelatywnych, które mogą stanowić kolejną warstwę chronologiczną nazw wodnych, po hydronimii staroeuropejskiej, a ich powstanie można odnieść do okresu prasłowiańskiego. Znalazły się tu prawie wyłącznie hydronimy od podstaw topograficznych: od wyrazów określających kolor wody (oprócz wymienionych powyżej Białej, Czarnej, Mleczki, Szreniawy — Białka, Rudawa), lśnienie, błyszczenie (Błoga, Szkło), właściwości nurtu (wymieniona wcześniej Bystrzyca oraz Prądnik), jakość wody (Płonka, Toczna, Nereśl), smak (uwzględniona powyżej Ropa oraz Mątawa, Ślina, Słudwia, Soła, Solina), cechy akustyczne (Giełczew, Niechwaszcz, Tyśmienica), cechy koryta i jego kształt (oprócz Brdy, Skawy — Słoja, Skroda), długość i głębokość (Długa, Płyćwa, Tanew, Tana), charakter podłoża (poza Kamienną — Breń, Brenica, Kamienica, Kamionka); od podstaw roślinnych (prócz Przemszy — Drwi(e)na, Jabłoń, Osetnica); zwierzęcych (oprócz Wieprza — Bobrowa, Bobrza, Łososina, Pełch). Nieliczne mają motywację kulturową (Moszczenica, Sępolna i Stobnica) (Bijak, Wisła 55).

Dominującą grupę hydronimów stanowią nazwy polskie należące do młodszej warstwy nazewniczej. Biorąc za kryterium typ podstawy motywacyjnej można wyróżnić hydronimy odapelatywne i odonimiczne. Oprócz motywacji topograficznej związanej z samą rzeką, potokiem, jeziorem, stawem i jego cechami, najbliższym krajobrazem naturalnym wykorzystywane są do tworzenia nazw wodnych podstawy związane z kulturą materialną, chrześcijańską (np. granica, młyn, klasztor) oraz w bardzo dużym zakresie istniejące toponimy z zasobu lokalnego i pozalokalnego, a także antroponimy. Pod względem semantycznym wśród nazw odapelatywnych wyróżnić można nazwy topograficzne (związane z krajobrazem naturalnym) typu Białka, Czarna Struga, Głęboka, Bystrzyca, Brzeźnica, Bóbr i kulturowe (związane z działalnością człowieka), np. Dworski, Graniczna, Klasztorne, Młynówka, Moszczenica. Natomiast pośród odonimicznych dzierżawczo-pamiątkowe (od nazwiska właściciela obiektu, terenu lub od nazwy osoby, którą z jakiegoś powodu kreator chciał upamiętnić), np. Księże, Kazimierz, Matylda, Pioterków Rów, Źródła Chuderskiego i tzw. relacyjne (od nazw miejscowości i nazw terenowych a także od nazw innych obiektów wodnych, głównie recypientów, np. Dunajec, Jezioro Witosławskie, Rabisko, Szczawianka, Urszulinka, Wisła Śmiała, Wisłoka. Ze względu na sposób kreacji wydzielić można hydronimy powstałe w procesie onimizacji (właściwej i rozszerzonej z użyciem różnych środków derywacyjnych: derywacji paradygmatycznej, sufiksalnej, kompozycji) od wyrazów pospolitych oraz powstałe w wyniku transonimizacji (właściwej i rozszerzonej) od nazw własnych. Spora grupa hydronimów powstała poprzez przeniesienie z kategorii wyrazów pospolitych wybranych rzeczowników bądź przymiotników do kategorii nazw własnych, por. Rzeka, Struga, Biała, Sucha oraz przez przeniesienie wybranej nazwy własnej z innej klasy onimów (nazw osobowych, miejscowych, terenowych) do hydronimii, np. Barbara, Jabłonica, Kiełbaśna, Cegielnia, a także poprzez ponowienia w obrębie hydronimii, np. Stradomka. Nieliczne nazwy wodne powstały wskutek derywacji paradygmatycznej, por. Bełka, Zdunek, Przyłęga, która jest marginalnym sposobem kreacji. Wiele hydronimów zostało utworzonych przy użyciu różnorodnych sufiksów. Zestaw formantów hydronimicznych to ponad 40 przyrostków rzeczownikowych i przymiotnikowych o różnym stopniu produktywności derywujących zarówno od postaw apelatywnych jak i onimicznych. Najczęściej używane były formanty rzeczownikowe: -ka wraz z rozszerzeniami – Białka, Bachówka, Czyżówka; -ica – Babica, Zbrzyca Charchownica; -ec – Bocianiec, Bartoszowiec; -ik – Bagiennik, Brnik oraz przymiotnikowe: -sk-, np. Dąbrowski, Bocheńska; -n-, np. Łazowna, Chodniczny; -ow-, np. Bryjowy, Przyporowy; -in-, np. Czerwin, Antonin. Pokaźny zbiór hydronimów stanowią nazwy komponowane, a wśród nich oprócz nielicznych zrostów (Białystok), złożeń (Krzyworzeka), dominują zestawienia przymiotnikowo-rzeczownikowe typu Głęboki Potok, Baranowska Struga i rzeczownikowo-przymiotnikowe typu Potok Dolny, Struga Bobrownicka, częste są także w nowszych nazwach struktury rzeczownikowo-liczebnikowe, np. Michał Pierwszy, formacje przyimkowe, np. Na Granicy, Spod Kadłuba (por. szerzej o takich nazwach OnwP 94–107), pojawiają się też, choć nieco rzadziej, zestawienia dopełniaczowe typu Źródło Eliasza oraz struktury wieloczłonowe, np. Maciczny Rów Pierwszy, Nowy Staw Pierwszy, w tym zawierające wyrażenie przyimkowe, np. Czarny Staw pod Kościelcem.

Nazwy obcego, innego niż słowiańskie czy polskie, pochodzenia są obecne we wszystkich warstwach chronologicznych nazw wodnych na terenie Polski. O nazwach „staroeuropejskich” wspomniano powyżej. Wiele nazw z tej grupy było uznawanych za germańskie. Chodzi tu o nazwy o bardzo starej dokumentacji, przeniesione na tereny dzisiejszej Polski przez plemiona germańskie, zwłaszcza gockie. Dawniejsi badacze uważali, że sukcesją po tych plemionach są takie nazwy jak Pełtew (od germańskiego *fulpo), nazwy na -bok (od germańskiego *bok, współczesne niem. Bach ‘rzeka, potok, strumień’). Trudno na podstawie dotychczasowych badań udowodnić istnienie na terenie Polski nazw wodnych pochodzenia germańskiego, czyli powstałych (przyniesionych) przed późniejszym osadnictwem niemieckim na obszarach na wschód od Odry. Można jedynie wskazać nazwy podejrzewane o pochodzenie germańskie, np. Drybok, Duna, Ołobok. Wraz z rozwojem osadnictwa niemieckiego na wschód od Odry zaczęły powstawać nowe niemieckie nazwy wodne. Występują one najliczniej na szeroko pojętym Pomorzu, na terenie Warmii i Mazur, w zachodniej części Śląska, w dorzeczu Odry. Są to nazwy stosunkowo późne, o przejrzystej strukturze językowej, np. Aal Bach (od niem. ap. Aal ‘węgorz’ i ap. Bach ‘potok’); Adelaidenauer Teich (od n. osady Adelaidenau i od ap. Teich), dziś Adelin; Anszacht (od n. pola górniczego (szybu) Anna Schacht); Frauen Teich (od Frau ‘pani’ i od Teich ‘staw’, dziś Babi Staw; Bache (od Bache ‘strumień’), dziś Duża Bacha; Mühl Bach (od Mühlbach ‘młynówka’), dziś Baczynal; Bürger See (od Bürger ‘mieszczanin’ i od See ‘jezioro’), dziś Bagieńsko; Ziegel Teich (od ap. Ziegel ‘cegła’ i od ap. Teich ‘staw’), dziś Cegielniany; Rohr Seifen (od od ap. Rohr ‘trzcina’ i ap. Seifen ‘mały strumień; wąski wąwóz; bagnista nizina; teren podmokły; miejsce osadzania się minerałów, występowania zmineralizowanej wody (Czechy, Rudawy)’, dziś Chromiec; Teupels Bach (zapewne od Teufel ‘diabeł’ i od Bach ‘strumień’), dziś Czartowa; Leiermann Bach (od nazwiska Leiermann i od Bach ‘strumień’), dziś Janica; Haus See (od Haus ‘dom’ i od See ‘jezioro’), dziś Jezioro Parkowe; Eich Floss (od Eiche ‘dąb’ i od Floss ‘rzeczka’), dziś Rogoziniec; Kuhburger Graben (od n. m. Kuhburg, dziś Siedliczki, i od Graben ‘rów’), dziś Siedlicki Rów; Graeseberger See (od n. m. Graeseberg, pol. Zielonczyn i od See ‘jezioro’), dziś Zielonczyn. Ich podstawy wskazują (podobnie jak w nazwach słowiańskich) na obiekt, jego kształt, wielkość, otaczającą florę, inny obiekt terenowy. Często nawiązują do imion lub nazwisk, właścicieli terenu, na którym leży staw lub jezioro, lub przez który płynie rzeka, potok. Najczęściej jednak te nowe nazwy niemieckie tworzone są od nazw pobliskich miejscowości, które mogą być pochodzenia słowiańskiego, np. Jassener See, od n. m. Jassen, dziś i wcześniej Jasień (od ap. jasień ‘jesion’). Wiele nazw niemieckich zostało w różny sposób adaptowanych do języka polskiego, np. niem. Viereck See (od Viereck ‘kwadrat’) nosi dziś n. Firek, co jest fonetyczną adaptacją n. niemieckiej. Liczne nazwy były tłumaczone, np. Fauler See (od faul ‘zgniły’ i od See ‘jezioro’), dziś Gniłe Błoto. Nazwy niemieckie, z terenów północnej, zachodniej i południowo-zachodniej Polski otrzymały po 1945 roku nowe urzędowe polskie nazwy. Wprowadziła je Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, np. Kuhburger Graben (od n. m. Kuhburg i od Graben ‘rów’), otrzymał nazwę Siedlicki Rów, po urzędowym ustaleniu nazwy Siedliczki dla miejscowości o niem. nazwie Kuhburg.

Odrębnym zagadnieniem jest germanizacja nazw genetycznie słowiańskich czy przedsłowiańskich, która miała miejsce na ziemiach północnych i zachodnich. Przedstawia ona bardzo zróżnicowany obraz. Nazwy dużych obiektów wodnych, zaliczane do warstwy staroeuropejskiej, notowane były na tych terenach wcześniej w źródłach niemieckich niż polskich, toteż ich forma była dostosowana do grafii niemieckiej i ówczesnych zasad pisowni łacińskiej używanej w kancelariach niemieckich. Przykładowo nazwa Odra notowana była w średniowiecznych źródłach jako Odera, Odora, Oddere, Odore, Oddara, Odir, Ader, Uder, Oder (XVI w.). Obecna postać niemiecka Oder pojawia się stosunkowo późno, a wcześniejsze zapisy z wstawną samogłoską między -d- i -r- służyły zapewne ułatwieniu wymowy. Nazwy słowiańskie z obszaru Pomorza, Śląska, Wielkopolski również były niemczone albo w sposób graficzny, graficzno-fonetyczny, albo w drodze rozmaitych skojarzeń ze znanymi Niemcom wyrazami, np. Gardna jako Garde, Mielna jako Müllen, Polnica jako Pollnitz, Studenica jako Stüdnitz. W północno-wschodniej części dzisiejszej Polski, na wschód od Wisły, a na północ od historycznego Mazowsza, znajdują się obszary zasiedlone w przeszłości przez ludność posługującą się językami bałtyckimi, które w opinii zwolenników teorii „staroeuropejskiej” stanowiły centrum hydronomii „staroeuropejskiej”. Trudno jest więc orzec, które hydronimy powstały w okresie przedbałtyckim, a które w ramach dialektów bałtyckich. Do nazw staroeuropejskich zaliczana jest np. Łyna (notowana jako Alna, potem Alle, Łyna, od indoeuropejskiego pierwiastka *el-//ol- ‘ciec, płynąć’), Pasłęka (notowana jako Passaria, Seria, potem Passarge, od indoeuropejskiego pierwiastka *ser-, *sor- ‘płynąć, lać się’, z wtórnym pruskim prefiksem *pa- <po-). Z języka staropruskiego pochodzą n. większych jezior, np. Dzierzgoń (notowany dawniej jako Sargin, później Sorgen, od ap. zirgis ‘ogier’, tu może w znaczeniu ‘szybki’), Mamry (notowane jako Mauwir, Maurow, potem w formie zniemczonej Mauer See, od rdzenia *maur- ‘błoto, woda’). Dawne nazwy pochodzenia pruskiego mają motywację topograficzną. Tworzone były najczęściej od apelatywów określających cechy (wielkość, głębokość, wysychanie wody, występowanie z brzegów, smak, zamulenie, kształt, roślinność, fauna) obiektu wodnego, a także mówią o znaczeniu tych zbiorników wodnych dla człowieka. Często pochodzą od apelatywnych określeń w rodzaju: bagno, bajoro, błoto, ciek, grzęzawisko, jezioro, kałuża, moczar, staw oraz od czasowników związanych z wodą, np. ciec, lać się, płynąć. Pod względem struktury są to nazwy niederywowane określające wodę i jej naturalne właściwości oraz nazwy derywowane przede wszystkim sufiksami ze spółgłoskami -ng- oraz -int-, rzadziej występują prefiksy au-, pā-, *per-, *prei-. Najczęściej w źródłach historycznych hydronimy te występowały w postaciach zniemczonych, z których trzeba rekonstruować dawniejsze postaci. Formy zgermanizowane ulegały w języku niemieckim dalszym przemianom, np. Alna została przekształcona w Alle, Sera, Paseria z czasem występowały jako Passarge, Sirgun jako Sorge (z adideacją do niemieckiego Sorge ‘kłopot’). Te zniemczone postaci bywały często podstawą innych nazw własnych i tworzenia urzędowych nazw po roku 1945, np. obecna forma Mamry powstała w wyniku asymilacji -w- do -r- przed -m- (*Mawr- > Mamr-).

W dzisiejszej polskiej hydronimii odnaleźć można też ślady wpływu innych języków słowiańskich. Na południu Polski spotkać można hydronimy wykazujące wpływy języka czeskiego, np. Bielowiec zapisywany jako Bilowec (od przym. czes. bílý ‘biały’, z suf. -ovec), Bładnica, dawniej Blatnica (od czes. ap. blatnice ‘teren mokry, błotnisty’, też ‘roślina bagnica’), Hadowy Staw, dziś Gadowiec Wielki (z czeskim nagłosowym H-).

Na pograniczu południowo-wschodnim (na wschód od Popradu) w wyniku migracji pasterskich nazwy wodne zostały wzbogacone elementami niesłowiańskimi – wołoskimi, obecnymi w podstawach nazw rzecznych, takich jak Grapa, Strunżana, Syhla.
Języki naszych wschodnich sąsiadów pozostawiły ślady w hydronimach na szeroko pojętym obszarze kontaktowym polsko-słowiańskim. Kilka hydronimów identyfikujących większe obiekty zachowało postać fonetyczną ruską, co świadczy o tym, że do języka polskiego dotarły jako wschodnie zapożyczenia, np. Wiar, Tyśmienica. Inne nazwy tego pogranicza należą albo do nazw ogólnosłowiańskich (typu Sucha, Woda), albo dających się łatwo przekładać na sąsiednie języki słowiańskie, np. pol. Biała – ukr. Biła, pol. Potok – ukr. Potik. Mimo zasadniczo polskiego „zrębu” hydronimii, widać obecność nazw obcego pochodzenia, które z czasem przyjęły mniej lub bardziej spolonizowaną formę, lecz w wielu przypadkach obce cechy fonetyczne i leksykalne dają się rozpoznać.

Wieloletnie doświadczenia w badaniu nazw wodnych, jak i prezentowany słownik, pokazują jak skomplikowane są prace nad hydronimami. Dotyczy to zarówno gromadzenia materiału, identyfikacji obiektów, etymologii i klasyfikacji nazw. Elektroniczny słownik hydronimów Polski, zbierający w miarę pełny materiał dokumentacyjny, stanowi kolejny krok w badaniach hydronomastycznych w Polsce, który pozwoli, mamy nadzieję, zweryfikować wiele poglądów na poszczególne nazwy wodne i przyczynić się do stworzenia pełnej syntezy hydronimii naszego kraju. E-hydronomastykon może stanowić impuls do powstania w krajach słowiańskich i innych europejskich podobnych edycji elektronicznych, które w przyszłości zaowocują kompleksową bazą hydronimów Europy i pracami nad syntezą hydronimii europejskiej.

[do góry]